می‌گویند سیدارتا گَوتاما بودا[۱]Siddhārtha Gautama Buddha موعظه‌ای دارد که در سراسر آن سخنی گفته نمی‌شود و به موعظهٔ گل[۲]The Flower Sermon مشهور است. بودا گل نیلوفری را در سکوت بالا می‌برد و به شاگردانش نشان می‌دهد. هیچ‌کدام منظور بودا را نمی‌فهمند، به جز یکی که لبخند می‌زند. او مَهاکسَّپَه[۳]Mahākāśyapa نام دارد و اولین استادِ ذِن و جانشین بودا است. بودا خوشنود می‌شود و خطاب به او می‌گوید: «من مالکِ چشم‌های راستینِ دَرْمَه[آ]بنا به ویکی‌پدیای فارسی، دارما یا درمه معانی متعددی دارد و در اصل به معنای نظام گیتی است. این مفهوم را می‌توان با مفهوم اشه در دین زرتشت مقایسه کرد. آیین‌های کهن هندی و ایرانی رفتار هماهنگ با درمه را رسالت و وظیفهٔ هر فرد می‌دانند و خوشبختی انسان را در هماهنگ شدن او با نظم و قاعدهٔ بنیادین جهان و برآوردن مطالبات این نظم و سامان بنیادین جهان در نظر می‌گیرند. به گفتهٔ علی پاشایی در کتاب «بودا» بوداییان آیین بودا را درمه می‌نامند. بنابراین، درمه گاه صرفاً به معنای آیین به کار برده می‌شود.، ذهنِ شگرفِ نیروانه[ب]به گفتهٔ ویکی‌پدیای فارسی، بودا «نیروانا» را، که مفهومی اساساً تعریف‌ناپذیر توسط کلمات است، به صورت‌های متعددی شرح داده است. مثلاً به صورت «شادی عظیم، صلح و آرامش، فناناپذیری، بدون شکل و قالب، آن‌سوی زمین، آن‌سوی آب، آن‌سوی آتش، آن‌سوی هوا، آن‌سوی خورشید و ماه، پایان‌ناپذیر و بی‌کران و همچنین رهایی از درگیری و منیت و ریشه‌کن کردن حرص و طمع، کینه و دشمنی و فریب و تمامی خصوصیات نازیبا.»، شکلِ حقیقی بی‌شکلی و دروازهٔ ظریفِ دَرْمَه هستم که آزاد از حرف‌ها و واژه‌ها و ارتباطی ویژه در ماورای مکتوب‌ها است. اکنون ای مَهاکسَّپَه گرامی! من این جُمله را که والاترین داشته‌های معنوی‌ام هستند به تو دادم.»[۴]Dumoulin, H., Zen Buddhism: A History, India & China. Revised and expanded ed edition. World Wisdom, Bloomington, IN, 2005.
موعظهٔ گل را آغاز آیین ذن در مذهب بودایی می‌دانند. موعظه‌ای که با زبان بی‌صدای گل ایراد شد. آن چه بودا به مَهاکسَّپَه هدیه داد معرفتی مبتنی بر واژه‌ها، صورت‌ها و واسطه‌های ذهنی نبود، بلکه شناختی بی‌واسطه بود. مَهاکسَّپَه فهمید که همان‌طور که بودا «دربارهٔ گل» چیزی نمی‌گوید بلکه مخاطبانش را به درکِ بی‌واسطهٔ «بودِ گل» دعوت می‌کند، او نیز آن‌چه آموختنی است را بدونِ صورت‌های ذهنی و واسطه‌های کلامی زیسته‌دانسته است. بودا می‌گوید:[پ]پاشایی, ع., بودا. نگاه معاصر, ۲۰۱۰٫
«هم به کردارِ گلِ نیلوفر که در مرداب می‌دمد، در آب می‌روید، بر آب می‌آید، اما به گل‌و‌لای آب‌دان آلوده نمی‌شود، من نیز همین‌گونه در جهان برخاسته، از آن گذشته و به آن آلوده نگشته‌ام.»
این کلمات چه معنایی دارند؟ اگر آن‌ها را بشنوی هیچ معنایی ندارند و اگر زندگی‌شان کنی بی‌نیاز از شنیدن‌شان هستی. شاید مَهاکسَّپَه برای همین لبخند زد. او معنای سکوت بودا را دانسته بود.
Siddhārtha Gautama Buddha ↩
The Flower Sermon ↩
Mahākāśyapa ↩
Dumoulin, H., Zen Buddhism: A History, India & China. Revised and expanded ed edition. World Wisdom, Bloomington, IN, 2005. ↩
آ) بنا به ویکی‌پدیای فارسی، دارما یا درمه معانی متعددی دارد و در اصل به معنای نظام گیتی است. این مفهوم را می‌توان با مفهوم اشه در دین زرتشت مقایسه کرد. آیین‌های کهن هندی و ایرانی رفتار هماهنگ با درمه را رسالت و وظیفهٔ هر فرد می‌دانند و خوشبختی انسان را در هماهنگ شدن او با نظم و قاعدهٔ بنیادین جهان و برآوردن مطالبات این نظم و سامان بنیادین جهان در نظر می‌گیرند. به گفتهٔ علی پاشایی در کتاب «بودا» بوداییان آیین بودا را درمه می‌نامند. بنابراین، درمه گاه صرفاً به معنای آیین به کار برده می‌شود. ↩
ب) به گفتهٔ ویکی‌پدیای فارسی، بودا «نیروانا» را، که مفهومی اساساً تعریف‌ناپذیر توسط کلمات است، به صورت‌های متعددی شرح داده است. مثلاً به صورت «شادی عظیم، صلح و آرامش، فناناپذیری، بدون شکل و قالب، آن‌سوی زمین، آن‌سوی آب، آن‌سوی آتش، آن‌سوی هوا، آن‌سوی خورشید و ماه، پایان‌ناپذیر و بی‌کران و همچنین رهایی از درگیری و منیت و ریشه‌کن کردن حرص و طمع، کینه و دشمنی و فریب و تمامی خصوصیات نازیبا.» ↩
پ) پاشایی, ع., بودا. نگاه معاصر, ۲۰۱۰٫ ↩